Καφέ αρκούδα (Ursus arctos)

Με την ευκαιρία της εμφάνισης εδώ και αρκετό καιρό αρκούδας στο χωριό, όπου βρήκε αρκετή τροφή στα δέντρα (κερασιές, κορομηλιές, νεραντζιές), ένα κείμενο από τις ιστοσελίδες των οργανώσεων Αρκτούρος και Καλλιστώ, που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε το συμπαθές τετράποδο. Το κείμενο υπάρχει και σε μορφή PDF

Καφέ αρκούδα (Ursus arctos)

Μέσα από μία πορεία εξέλιξης 35 εκατομμυρίων χρόνων η καφέ αρκούδα, ζώο ιδιαίτερα προσαρμοστικό, κατόρθωσε να βρει κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης σε όλη σχεδόν τη γηραιά ήπειρο. Ωστόσο υπολογίζεται ότι μόνο κατά τους δύο τελευταίους αιώνες η κατανομή και οι πληθυσμοί της αρκούδας μειώθηκαν κατά 60% και 50% αντίστοιχα, με αποτέλεσμα τη δραματική συρρίκνωση και διάσπαση της άλλοτε ενιαίας ζώνης εξάπλωσης του είδους.

Σήμερα, η αρκούδα επιβιώνει σε μικρούς πληθυσμούς, αποκομμένους στη νότια Ευρώπη, και θεωρείται πλέον και νομικά είδος υπό εξαφάνιση.

Στην Ελλάδα οι αρκούδες, που υπολογίζονται γύρω στις 250, ζουν στις πιο απόμερες περιοχές των οροσειρών της Πίνδου και της Ροδόπης, σχηματίζοντας δύο μικρούς πληθυσμούς, που δεν επικοινωνούν πλέον μεταξύ τους.

Η αρκούδα δεν έχει φυσικούς εχθρούς, κινδυνεύει μόνο από τον άνθρωπο και τις παράνομες ή εντατικές δραστηριότητές του.

Καθεστώς προστασίας:

Η καφέ αρκούδα προστατεύεται σήμερα από τη διεθνή, την κοινοτική και την ελληνική νομοθεσία. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με το άρθρο 258(Ν.Δ. 86/69) του Δασικού Κώδικα, απαγορεύεται ο φόνος, η αιχμαλωσία, η κατοχή και η έκθεση σε δημόσια θέα της καφέ αρκούδας. Στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ειδών(Red Data Book) η καφέ αρκούδα αναφέρεται ως κινδυνεύον είδος. Σύμφωνα με την οδηγία 93/43 της ΕΕ, το είδος τελεί υπό προστασία.

Εξάπλωση: Η καφέ αρκούδα (Ursus arctos) έως τον 15ο αιώνα ζούσε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η καταστροφή των βιοτόπων της και το κυνήγι της, που απαγορεύτηκε μόλις εδώ και δύο δεκαετίες, είναι οι κύριες αιτίες της σταδιακής εξαφάνισής της από τις περισσότερες χώρες. Σήμερα ζει σε μικρούς, αποκομμένους πληθυσμούς και κινδυνεύει να εξαφανιστεί. Στην Ελλάδα έως το 19ο αιώνα, η αρκούδα ζούσε ακόμη και στην Πελοπόννησο. Σήμερα έχει περιοριστεί κυρίως στη βόρεια Πίνδο και την κεντρική Ροδόπη. Ο ελάχιστος δυνατός πληθυσμός της υπολογίζεται σε 250 άτομα και αποτελεί το νοτιότερο τμήμα του Βαλκανικού πληθυσμού αρκούδας που δεν ξεπερνά συνολικά τα 2.500-3.000 άτομα. Είναι ωστόσο από τους μεγαλύτερους στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η φυσική σύνδεση των πληθυσμών της καφέ αρκούδας στη Βαλκανική θα αυξήσει τις πιθανότητες επιβίωσης του είδους και στη χώρα μας.

Βιότοπος: Χαρακτηριστικά ενδιαιτήματα τα οποία προτιμά η καφέ αρκούδα είναι τα μικτά δάση κωνοφόρων και φυλλοβόλων που βρίσκονται στην υψομετρική ζώνη μεταξύ 900 και 1700 μέτρων. Τους θερινούς μήνες συναντιέται επίσης σε καλλιέργειες και οπωρώνες λόγω της διατροφικής τους αξίας.

Βιολογία: Η αρκούδα είναι το πιο μεγάλο χερσαίο θηλαστικό της Ευρώπης. Σε φυσιολογικές συνθήκες ζει περίπου 20 με 25 χρόνια. Ζει σε ορεινές δασικές περιοχές και είναι ζώο παμφάγο (αν και ταξινομικά ανήκει στην τάξη των σαρκοφάγων) με ιδιαίτερη προτίμηση στις φυτικές τροφές και ιδιαίτερη αδυναμία στο μέλι. Αναπαράγεται από το 4ο-5ο έτος της ηλικίας της, ζευγαρώνει κάθε δύο ή τρία χρόνια, την περίοδο από το Μάιο έως τον Ιούλιο και γεννά το χειμώνα, συνήθως τον Ιανουάριο, κατά τη διάρκεια του χειμέριου ύπνου από ένα έως δύο και σπανιότερα τρία μικρά, τα οποία γεννιούνται τυφλά και γυμνά ενώ ζυγίζουν μόλις 350-400 γραμμάρια. Τα πρώτα 2-3 χρόνια της ζωής τους είναι τα πιο σημαντικά γιατί κατά το διάστημα αυτό διδάσκονται από τη μητέρα-αρκούδα τον τρόπο επιβίωσης μέσα στο δάσος. Αξιοσημείωτο είναι πως ενώ όλα τα ζώα που πέφτουν σε χειμέριο ύπνο πρέπει κατά καιρούς να ξυπνήσουν για να αποβάλουν τα ούρα τους, η αρκούδα δεν χρειάζεται να κάνει κάτι παρόμοιο διότι διαθέτει έναν μοναδικό μηχανισμό ανακύκλωσης της ουρίας.

Απειλές: Οι κυριότεροι κίνδυνοι για την αρκούδα είναι

• Ο φόνος από τον άνθρωπο
• η καταστροφή και υποβάθμιση των βιοτόπων της (αλόγιστη και παράνομη υλοτομία, πυρκαγιές, αλόγιστη διάνοιξη δασικών δρόμων)
• η απομόνωση των βιοτόπων σε μικρή και μεγάλη κλίμακα (αλόγιστη διάνοιξη δασικών δρόμων και χωρίς σχεδιασμό και έλεγχο τεχνικά έργα όπως φράγματα, μεγάλοι αυτοκινητόδρομοι)
• η διακοπή του χειμέριου ύπνου λόγω όχλησης. Ο χειμέριος ύπνος είναι μια διαδικασία συνεχής η οποία μάλιστα αν διακοπεί, δύσκολα ξαναρχίζει, γεγονός που δυσκολεύει την προσπάθεια επιβίωσης κατά τη δύσκολη λόγω έλλειψης τροφής, χειμερινή περίοδο. Επιπλέον, η επιβίωση των νεογνών επιτυγχάνεται μόνο αν η μητέρα δεν απομακρυνθεί από τη φωλιά.
• η έλλειψη γνώσης και πληροφόρησης για τα παραπάνω προβλήματα, με αποτέλεσμα την έλλειψη κρατικής ενεργοποίησης καθώς και δραστηριοποίησης των πολιτών.

Για να μειωθεί κατά το δυνατόν ο κίνδυνος συνάντησης με ένα μεγάλο ζώο, όπως η αρκούδα, στο δάσος θα πρέπει κάποιος να γνωρίζει ότι:

• Η αρκούδα έχει εξαιρετική όσφρηση, πολύ καλή ακοή και όχι τόσο καλή όραση.
• Έχει εξαιρετική μνήμη και νοημοσύνη.
• Οριοθετεί την επικράτειά της.
• Ο ζωτικός της χώρος είναι 100 - 150 χλμ² για ένα θηλυκό και έως και παραπάνω από 400 χλμ² για ένα αρσενικό άτομο.
• Αν δεν ενοχληθεί, ακολουθεί συγκεκριμένη ρουτίνα στις καθημερινές της μετακινήσεις: χρησιμοποιεί την ίδια όχθη ρεματιάς και το δασικό δρόμο για τις μετακινήσεις της, το ίδιο μονοπάτι για να πάει στη φωλιά της, τους ίδιους οπωρώνες για να βρει φρούτα.
• Η όρθια στάση της είναι συμπεριφορά ανίχνευσης ή φόβου και όχι εκδήλωση επίθεσης.
• Βάσει αυτών καταλαβαίνουμε, πως αντιλαμβάνεται εύκολα το χώρο γύρω της και συνήθως καταλαβαίνει πολύ νωρίτερα την παρουσία του ανθρώπου από ότι ο άνθρωπος τη δική της παρουσία και απομακρύνεται. Άρα, για να μην τη συναντήσουμε, προτείνεται η παρουσία μας στο δάσος να είναι θορυβώδης και ιδιαίτερα εμφανής.

Αν συναντήσετε αρκούδα

Η αρκούδα δεν πρέπει να νιώσει ότι απειλείται από τον άνθρωπο. Αυτό σημαίνει:

• Κρατάμε την ψυχραιμία μας.
• Μένουμε ακίνητοι.
• Δεν παίρνουμε “απειλητικά” αντικείμενα, όπως πέτρες, κλαδιά, κ.λπ.
• Προσπαθούμε να οπισθοχωρήσουμε σταδιακά “αναγνωρίζοντας” την “κυριαρχία” της αρκούδας στο χώρο.
• Δεν τρέχουμε.
• Σε περίπτωση στενών χώρων δημιουργούμε χώρο διαφυγής για την αρκούδα και δεν της “κόβουμε” το δρόμο.
• Το πιο πιθανό είναι, ότι με την παρουσία μας η αρκούδα θα έχει φύγει.

Η αρκούδα κινείται κυρίως από το σούρουπο ως την αυγή και σπανιότερα κατά τη διάρκεια της ημέρας. Η άμεση αντιμετώπιση της παρουσίας της αρκούδας είναι ιδιαίτερα δύσκολη διαδικασία και απαιτείται τουλάχιστον αποφυγή απερίσκεπτων ενεργειών και συνεργασία των αρμόδιων φορέων, όπως η Δασική Υπηρεσία και η Αστυνομία. Ειδική ομάδα δράσης του ΑΡΚΤΟΥΡΟΥ επισκέπτεται συχνά τις περιοχές εμφάνισης αρκούδων μετά από επικοινωνία και συνεργασία με τις τοπικές αρχές.

Όταν η αρκούδα επισκέπτεται τακτικά μια κατοικημένη περιοχή

• Φροντίστε να κάνετε συνεχώς θόρυβο εφόσον βρίσκεστε σε εξωτερικό χώρο ή να μιλάτε διαρκώς.
• Μαζεύετε τα σκουπίδια από τους εξωτερικούς χώρους, τις πλατείες, τις αυλές των σπιτιών, καθώς και ό,τι άλλο μπορεί να αποτελεί τροφική πηγή για την αρκούδα και επομένως να την ελκύει στην περιοχή.
• Καθαρίστε υπολείμματα από περσινή σοδειά που μπορεί να υπάρχουν σε γειτονικά χωράφια.
• Μην ταΐζετε την αρκούδα.

Αξίζει να σημειωθεί, πως η “άμεση αντιμετώπιση” όπως συχνά αναφέρεται, ουσιαστικά είναι ανέφικτη και δε λύνει οριστικά το πρόβλημα της προσέγγισης της αρκούδας σε κατοικημένες περιοχές, ειδικά την εποχή που διανύουμε με την έλλειψη τροφικών πηγών. Η πραγματική αιτία για τη συμπεριφορά της αρκούδας σχετίζεται με κακές διαχειριστικές πρακτικές από την πλευρά του ανθρώπου, όπως η διατήρηση μικρών ή μεγάλων σκουπιδότοπων γύρω από τους οικισμούς και η υποβάθμιση του βιοτόπου της.

Και βέβαια, ανθρώπινη ευθύνη είναι η πρόληψη, οπότε η εγκατάσταση ηλεκτροφόρων περιφράξεων για τις καλλιέργειες και τις μελισσοκομικές εγκαταστάσεις σε ορεινές περιοχές, καθώς και η φύλαξη των κοπαδιών από καθαρόαιμους ελληνικούς ποιμενικούς σκύλους είναι οι πιο αποτελεσματικές λύσεις για την αρμονική συμβίωση ανθρώπου και αρκούδας.